Obesitas

Veel mensen zijn kritisch op hun lichaam, met name hun gewicht. Reclames en tijdschriften met foto's van superslanke fotomodellen helpen natuurlijk niet om het zelfvertrouwen op te krikken als men wat zwaarder is. Een paar kilo meer dan gemiddeld, geeft echt niets. Maar het is wel goed om op het gewicht te letten, omdat overgewicht niet goed is voor de gezondheid.

Ongeveer een kwart van de wereldbevolking is te zwaar. In het Westen is dat percentage hoger. Het percentage mensen dat op dieet is, is echter nog veel groter! Twee tot vijf op de tien mensen probeert geregeld af te vallen en spendeert veel geld aan allerlei dieetproducten.

Gezond gewicht
Bij een gezonde vrouw bestaat het lichaamsgewicht voor 25% uit vetweefsel, bij een man 17%. Er wordt pas van overgewicht gesproken als men 20% boven het "ideale lichaamsgewicht" zit. 

Aan de hand van het lichaamsgewicht kan worden bepaald of er sprake van overgewicht is. Het lichaamsgewicht wordt dan vergeleken met het normale of ideale gewicht van iemand van hetzelfde geslacht, dezelfde leeftijd en een vergelijkbare lichaamsbouw. Als het gewicht meer dan twintig procent boven de norm ligt, is er sprake van overgewicht. Meer nauwkeurig is het gebruik van de Body-Mass Index (BMI). Deze methode wordt later uitgelegd. 

Overgewicht
Overgewicht is een syndroom waarbij er sprake is van teveel vetweefsel in het lichaam. Overgewicht ontstaat als het lichaam meer voedingsstoffen binnen krijgt dan nodig is voor de maximale energiebehoefte. De noodzakelijke hoeveelheid energie wordt namelijk uit de voedingstoffen gehaald en verbrand om energie te leveren. Het overschot slaat het lichaam op als reservevoorraad in de vorm van vetweefsel.

Overgewicht is vrijwel altijd het gevolg van een – meestal geleidelijke – toename van de hoeveelheid vetweefsel. Dit komt omdat de opslagcapaciteit voor suikers (koolhydraten) en eiwitten (proteïnen) beperkt is, maar die voor vetten (triglyceriden) vrijwel onbeperkt is.

Obesitas
Obesitas is ook overgewicht. Het enige verschil is dat bij overgewicht sprake is van een BMI van 25 of hoger en bij obesitas sprake is van een BMI van 30 of hoger (zie onder).

Het woord obesitas komt uit het Latijn en betekent "gezet, dik of mollig". (Ēsus is het voltooid deelwoord van edere (eten), waar ob (te veel) aan is toegevoegd; teveel gegeten).

Obesitas (soms ook adipositas genoemd) is een medische aandoening waarbij zich zoveel lichaamsvet heeft opgehoopt dat dit een negatief effect op de gezondheid kan hebben. Obesitas kan tot gezondheidsproblemen en/of een kortere levensverwachting leiden. De autoriteiten beschouwen het dan ook als een van de ernstigste problemen voor de volksgezondheid in de 21e eeuw.

Overgewicht en obesitas in Nederland

Overgewicht en obesitas behoren ook in Nederland tot de belangrijkste volksgezondheidsproblemen van dit moment. Het is na roken de belangrijkste oorzaak van ziekten. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is in 2010 het percentage overgewicht onder volwassenen (vanaf 20 jaar) in de afgelopen 30 jaar met ruim 50% gestegen. In 2010 kwam overgewicht voor bij 51 procent van de mannen en 42 procent van de vrouwen in Nederland. En 10,2% van deze mannen en 12,6% van deze vrouwen hebben obesitas. Het aantal mensen met overgewicht in Nederland blijft toenemen.

Overgewicht bij kinderen en jongeren

Bij kinderen en jongeren (2 tot 20 jaar) schommelen de cijfers, maar per jaar is er wel een stijging van overgewicht te zien. Gemiddeld is het percentage overgewicht onder jongeren in de afgelopen 30 jaar met 40% gestegen. Zo'n 13,7% van de jongens en 13% van de meiden hebben overgewicht. Hiervan hebben 3,4% van de jongens en 3,0% van de meiden obesitas. 

Wanneer is er sprake van overgewicht?

Body Mass Index (BMI)
Een methode om te berekenen of er sprake is van overgewicht, kan aan de hand van de Body-Mass Index (BMI) bepaling. U kunt uw BMI berekenen door uw gewicht (in kg), te delen door het kwadraat van uw lengte (in mtr). (BMI = gewicht / lengte²). Voorbeeld: iemand weegt 75 kg. en heeft een lengte van 1,80 mtr. Dan is de BMI: 75/(1,80 x 1,80) = 75/3,24 = 23,1. Een prima waarde. Volgens de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt degene met een BMI van meer dan 30 kg/m2 als zwaarlijvig beschouwd. Aan de hand van uw BMI kunt u dan uit de volgende tabel aflezen of u overgewicht heeft:

Hoewel algemeen in gebruik, is de BMI echter wel een grove manier van meten, omdat het niet bij iedereen overeenkomt met de werkelijke hoeveelheid vetweefsel. Juist omdat de BMI geen uitspraak doet over de vraag of de lichaamsmassa uit vetweefsel of spieren bestaat, wordt deze methode hierop bekritiseerd. Daarom worden ook andere factoren zoals bijvoorbeeld de middelomtrek of de verhouding tussen taille- en heupomtrek (de zogenaamde waist-to-hip-ratio, WHR) gebruikt voor obesitasdiagnostiek.

Zo kan ook de volgende indeling gebruikt worden, waarbij naast de BMI ook rekening met de omtrek van de taille gehouden wordt.

Licht tot matig overgewicht (dit wordt 'overgewicht' genoemd):

• BMI-index: groter dan 27; bijv. een vrouw van 1.80 m die meer dan 87.8 kg weegt of een man van 1.90 m die meer dan 97,5 kg weegt
• taille-omtrek: groter dan 80 cm, maar kleiner dan 87 cm (bij vrouwen) of groter dan 94 cm, maar kleiner dan 101 cm (bij mannen)

Ernstig overgewicht (ook wel 'obesitas' genoemd):

• BMI-index: groter dan 30; bijv. een vrouw van 1,80 m die meer dan 97 kg weegt of een man van 1.90 m die meer dan 108 kg weegt
• taille-omtrek: groter dan 88 cm (bij vrouwen) of groter dan 101 cm (bij mannen). De meting van de taille geeft een goede indruk of men tot het appel- of peertype behoort

Oorzaken van overgewicht of obesitas

Waar overgewicht of obesitas door wordt veroorzaakt is niet altijd duidelijk. Een drietal factoren die van invloed zijn kunnen worden onderscheiden:

Genetische factoren (erfelijke aanleg) kunnen een rol spelen; een laag rustmetabolisme speelt naar schatting in 30% van de gevallen een overwegende rol. Soms kunnen bestaande stofwisselingsafwijkingen als gevolg van een schildklieraandoening, steroïden- of insulinegebruik als oorzaak aangewezen worden.

Persoonlijke factoren ('karakter') en sociale factoren: veel en vet eten, overmatig gebruik van calorierijke tussendoortjes (repen, borrelhapjes en andere hartigheden), ruim tot overmatig alcoholgebruik,weinig lichaamsbeweging, stoppen met roken, meerdere zwangerschappen, bepaalde medicijnen (o.a. de anticonceptiepil, bepaalde antidepressiva, antipsychotica, anti-epileptica en lithium). Deze factoren spelen naar schatting in 70% van de gevallen een overwegende rol.

Psychische factoren kunnen soms ook een rol spelen. Men kan dan meer eten als men verdrietig is of emotionele problemen heeft (het zgn. emo-eten).

Risicogroepen voor het ontwikkelen van overgewicht

• mensen met een lage sociaal economische status
• mensen met een migratie-achtergrond (allochtonen)
• chronisch zieken en gehandicapten
• mensen die stoppen met roken
• kinderen van ouders met overgewicht
• kinderen met een laag geboortegewicht en vervolgens een snelle inhaalgroei

Symptomen van overgewicht

Bij vrouwen met overgewicht slaat het lichaam het vet vooral op rond de heupen; de zogenaamde peervorm. Bij mannen wordt het vet opgeslagen ter hoogte van de buik; de zogenaamde appelvorm.

Overgewicht geeft meestal niet direct ernstige lichamelijke klachten. Wel hebben mensen met overgewicht vaak last van onzekerheid en minderwaardigheidgevoelens.

Bij overgewicht kunnen er lichamelijke klachten ontstaan. De extra kilo’s zorgen voor een zware belasting van je lichaam, waardoor je onder andere last kan krijgen van kortademigheid

Gevolgen van overgewicht

Een te hoog gewicht is slecht voor de gezondheid. Overgewicht kan een aantal aandoeningen veroorzaken of bestaande aandoeningen verergeren. De wijze van vetverdeling over het lichaam speelt een grote rol voor de gevolgen van overgewicht. In het algemeen geldt:

• hoe groter de taille, des te groter de risico's
• het appeltype ('dikke buik', ook wel intra-abdominale obesitas genoemd) loopt een groter risico dan het peertype ('dikke billen')

De mogelijke gevolgen van overgewicht en obesitas kunnen als volgt samengevat worden (en het zijn er nogal wat!):

• verminderde lichamelijke conditie
• cosmetisch-esthetische bezwaren
• psychische klachten
• hart- en vaatziekten (cardio-vasculaire aandoeningen), waaronder bloeddrukverhoging (hypertensie), hartaanval (hartinfarct), aderverkalking (atherosclerose) en hartfalen
• beroerte (ischemisch infarct)
• stofwisselingstoornissen (metaboolsyndroom)
• cholesterolafwijkingen (dyslipidemie)
• verhoogd vetgehalte in het bloed (hyperlipidemie)
• verhoogd insulinegehalte (hyperinsulinisme)
• suikerziekte (diabetes type 2)
• galblaasaandoeningen
• gewrichtsaandoeningen (o.a. artrose en artritis)
• trombose (door verhoogde stollingsneiging)
• longemfyseem
• middenrifbreuk (hiatus hernia)
• spataderen (varices)
• versterking lipoedeem (ontwikkeling lipolymfoedeem)
• nieraandoeningen
• vruchtbaarheidsproblemen
• kanker (bepaalde vormen)
• in het algemeen bestaat er een geringere levensverwachting

Vrouwen met overgewicht hebben een grotere kans op eierstok-, baarmoeder- en borstkanker. Mannen met overgewicht lopen het gevaar dikke-darm-, endeldarm- en prostaatkanker te krijgen. Omdat het vet zich bij mannen rond de buik ophoopt (het appeltype), lopen zij een groter risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten. Daarnaast kan de door het extra gewicht verhoogde druk op de gewrichten van rug, knieën en heupen problemen opleveren.

Obesitas en lipoedeem of lipolymfoedeem

Veel patiënten met lipoedeem worden aan heftige vooroordelen blootgesteld: ze zouden niet gezond eten, te weinig bewegen en zichzelf laten gaan. Deze stereotypen zijn in de meeste gevallen niet waar, omdat lipoedeem een chronische vetverdelingsstoornis is waarvoor de patiënten niet verantwoordelijk zijn! 

In het geval van een lipoedeem neemt het onderhuids vetweefsel progressief toe. Ook wanneer die patiënten bijzondere aandacht besteden aan een gezond lichaamsgewicht: in het geval van lipoedeem zijn dieet, gezonde voeding en sport geen oplossing voor de bestrijding van het toegenomen aantal vetcellen! 

Vooral in de vroege stadia zijn lipoedeem en obesitas moeilijk van elkaar te onderscheiden. Bij een zuiver lipoedeem zijn de verhoudingen tussen het bovenlichaam en de benen of heupen extreem verschillend: de vettoename is vooral bij de benen, heupen en billen te zien. Het bovenlichaam blijft in de meeste gevallen grotendeels slank. Bij patiënten met obesitas daarentegen vindt het overgewicht overal in het lichaam plaats. 

Helaas wordt vaak geheel ten onrechte de diagnose obesitas gesteld. Dit heeft tot gevolg dat de juiste diagnose (lipoedeem) pas veel later gesteld wordt. Echter, de behandelmogelijkheden van lipoedeem zijn het meest optimaal als deze in een zo vroeg mogelijk stadium gestart kunnen worden.

Daarnaast kunnen lipoedeem en obesitas elkaar versterken. Meer dan 50% van de lipoedeem-patiënten in Nederland hebben ook obesitas.

Verder is obesitas er in de meeste gevallen ook de oorzaak van als zich een secundair lymfoedeem ontwikkelt en de mengvorm lipolymfoedeem ontstaat. Immers, in de vroege stadia van lipoedeem kan het lymfatische systeem nagenoeg zonder problemen werken. Maar als op een gegeven moment te veel vetweefsel op het lymfevaatstelsel drukt, kan zich bovendien een secundair lymfoedeem ontwikkelen. Het lymfatische transport is verminderd en het intercellulaire vocht (de lymfe) neemt toe. Op dat moment luidt de diagnose dan ook lipolymfoedeem.

Behandeling van overgewicht

De behandeling van overgewicht richt zich primair op gewichtsvermindering. Beschikbare behandelingen van overgewicht zijn:

• aanpassing van het snoep-/eet-/drinkgedrag
• caloriearm (hypocalorisch) dieet (o.a. minder suiker en koolhydraten, maar meer enkelvoudig onverzadigd vet!)
• dieet onder leiding van een diëtist(e)
• meer lichaamsbeweging
• medicatie: o.a. Reductil® en Xenical®
• wegzuigen van vetweefsel (liposuctie)
• chirurgische verwijdering van vetweefsel (plastische chirurgie)
• chirurgische plaatsing van een maagband of een maagverkleining

Let op!

• afvallen is vooral belangrijk bij mensen met overgewicht in en rond het buikgebied (het zgn. 'appel-type', ook intra-abdominale obesitas genoemd) en bij risicopatiënten
• het is van groot belang het streefgewicht niet te laag te stellen en ruim de tijd te nemen om af te vallen. Een gewichtsafname van 10-15% vermindert de risico's al aanzienlijk. Het is ook beter om een bepaald gewichtsverlies te handhaven (dus het nieuwe gewicht vast te houden) dan steeds meer af te willen afvallen